اشكانیان بر آمده از قومی سكایی به نام پرنی بودند. پرنی ها بنا بر گزارش استرابون یكی از قومهای شرقی سكایی و یكی از قبیله های مهم اتحادیه داهه بودند كه در دشت میان گرگان و كرانه های تجن جنوبی در پارت شمالی سكونت داشتند كه امروزه محل سكونت تركمنهای آخال است.
نخستین بار نام داهه را در سنگ نبشته خشایارشا در تخت جمشید میبینیم. آنها احتمالا در زمان خشایارشا به تابعیت ایران در آمدند ودر سال 250 پیش از میلاد با گزیدن ارشك به فرماندهی خود اعلام استقلال كردند و پایه گذار طولانی ترین دوره حكومت ایرانی در ایران شدند و به فرمانروایی سلوكیان كه سعی در یونانی كردن ایران داشتند، پایان دادند.

پرنی ها نیز مانند دیگر اقوام سكایی مردمی چادر نشین، سلحشور، تیرانداز وناآرام بودند كه مرگ طبیعی را برای خود شرم میدانستند. به گزارش استرابون این قوم در شمال شرقی ایران میزیستندوهمواره مزاحم همسایگان خود بودند. در سال  250 پیش از میلاد به سرداری ارشك، از سرزمین امروزی تركمنستان به جنوب سرازیر شدند و به جلگه های حاصلخیر اترك حمله كردند. اشك در شهر آساك در نزدیكی قوچان به عنوان پادشاه برگزیده شد. اشك و تیرداد با پنج تن از یاران خود هسته قیام را تشكیل میدهند، مانند داریوش هخامنشی كه با شش یار خود بر علیه گئومات شورید. اشك باسلوكوس دوم مبارزه كرد و او را واردار كرد كه اشكانیان را به رسمیت بشناسد. پس از این اشكانیان بر سلوكیان غلبه كردند و آنها را از تاریخ سیاسی ایران حذف كردند.
سنت گزیدن نام اشك را تمام شاهان اشكانی حفظ کردند و همگی به آن میبالیدند. اشكهای اشكانی پیش از اینكه به شاهی برسند توسط مجلس مهستان تایید می شدند. این مجلس به گزارش تاسیتوس متشكل از سیصد مرد برگزیده بود. شاهان اشكانی حاكم مطلق نبودند. هر كدام از آنها كه به نظر مجلس مهستان دارای مشكلی بودند، توسط همین مجلس عزل می شدند. البته در همه دوره های سلطنت این خاندان، قدرت مهستان یكسان نبوده است. شاید به دلیل ترس از مجلس مهستان است كه می توان گفت رنگ دیكتاتوری در خاندان اشكانی در میان همه خاندانهایی كه بر ایران فرمان رانده اند كمرنگتر است.
سنت برادر كشی در میان شاهان اشكانی رواج داشت. تنها فرهاد چهارم (اشک چهاردهم) 39 نفر از برادران خود را كشت. شاهان اشكانی با اینكه سلوكیان را شكست دادند و ایران را به شیوه های ایرانی اداره میكردند، خود را یونان دوست مینامیدند، از زبان یونانی استفاده میكردند و گهگاه به خود القابی یونانی می دادند. در شهرهای اشكانی شورای شهر وجود داشت. ناظر شاه، فرمانده سپاه، خزانه دار از دیگر مسئولین شهرها بودند. شاه مستقیما آنها را انتخاب نمی كرد بلكه آنها را تایید میكرد.

لوح دیوان خشایارشا که در آن نام داهه به عنوان یکی از کشورهایی که به شاه خراج میدهند و قانون هخامنشی در آنجا حکم فرما است ذکر شده است.

سکه های اشكانی

از خاندانهای بزرگ این دوره می توان به خاندان سورن در سیستان، خاندان كارن در نهاوند، خاندان مهران در ری، خاندان اسپهبد در هیركانی و خاندان زك در آتروپاتن اشاره كرد. طبقه وزوركان-بزرگان- مهمترین مقامهای كشوری لشكری را در اختیار داشتند. اشكانیان در پارس و چند شاهك نشین دیگر هرگز نتوانستند جای پای محكمی داشته باشند.
اشکانیان نزدیک پانصد سال بر ایران حکومت کردند و مهمترین رسالت آنها جلوگیری از نفوذ فرهنگ یونانی به ایران بود. آنها خود را وارث هخامنشیان میدانستند و با موفقیت توانستند سلوکیان را از ایران برانند و حکومت ایرانی مستحکمی پدید آورند.

 

نقشه زمان اشکانیان - پین های سبز روشن روی نقشه آثار اشکانی هستند

نقشه هایی از حكومت اشكانیان

 

تقسیم بندی جغرافیایی اشكانیان به رغم تكه تكه شدن برخی از ایالات در مجموع با تقسیم بندی كشوربه شش ایالت در زمان سلوكیان مطابقت می كند. ظاهرا بخش علیای امپراتوری اشكانی، متصرفات نخستین پارت ها را شامل می شود و بخش سفلا را در غرب ایران، متصرفات مهرداد. در طول 470 سال حكومت اشكانیان مرزهای كشور تقریبا ثابت بوده است و اگر چند باری هم به تیسفون حمله شده است دیری نگذشته است كه مهاجمان عقب نشینی كرده اند .
پلینی در تاریخ طبیعی خود بخش سفلای حكومت اشكانی را به 7 قسمت تقسیم كرده است :
بین النهرین و بابل، آپولونیاتیس در سوریه، خالونیتیس كه احتمالا اربیل باشد، كارینا كه احتمالا كرند باشد، كامبادنه پیرامون كرمان، ماد علیا و ماد سفلا.
او همچنین بخش علیای حكومت اشكانی را به یازده قسمت تقسیم كرده است كه شامل خورنه،  قومس، گرگان، استان شامل شیروان، بجنوردوقوچان، پارت، اپارتیكنه پیرامون ابیورد، مرگیان یا مرو، اریا یا هرات، اناویا در جنوب هرات، سكستان وهندوستان سفید یا رخج است. این جغرافی دان رومی از شاهك نشین هایی نام میبرد كه تابع اشكانیان هستند مانند پارس، الیمایی، مسنه، هتره، اوسروئنه،  آدیابنه، آتروپاتن و هیركانی.
در سنگ نبشته بزرگ شاپور دوم ساسانی در كعبه زرتشت كه از استانهای زمان اشكانیان یاد میكند به نامهای دیگری بر می خوریم. سگان در كرانه دریای سیاه، ویروزان در شرق سگان، آرمن یا ارمنستان، بلاسگان در غرب دریای خزر، گلان یا گیلان، كرمان، مكران، تورگیستان، هند، سكستان، مرو و خوارزم. اینها مراكزی هستند كه تحت فرمان اشكانیان بوده و در فهرست پلینی قرار ندارند.
تیسفون پایتخت زمستانی وهمدان پایتخت تابستانی اشكانیان بوده است. از جمله شهرهای آن دوره، می توان به شهرصد دروازه پیرامون دامغان و خبوشان پیرامون قوچان و نیز شهرهای درگز و عشق آباد امروزی اشاره كرد.

اشكانیان پس از سلوكیان بر سر كار آمدند . معماری اشکانی نخست برگرفته از اردوگاههای اشکانی بود و بر گرد دایره ای ساختمانها را بنا می كردند و در تزیینات از هنر یونانی استفاده میكردند ولی در همان آغاز كار هنر سنتی ایرانی را جایگزین هنر یونانی كردند. بناهایی با حیاطهای چهارگوش مركزی با ایوانهای چهار سوی آن مشخصه معماری اشکانی شد.آنها به نمای ساختمان بسیار اهمیت دادندو برای آن از تركیب نقاشی و گچكاری استفاده میكردند.آنها از تاق گهواره ای ،قوس و رگچین با سنگ و قلوه،برجسته كاری تزیینی و گاهی ستونهای داخلی استفاده می كردند

منبع: هزاره های گمشده -دكتر پرویز رجبی