هنر ساسانی
هنر ساسانی در طی 400 سال حكومت شاهان این سلسله جلوه ای از وحدت را در عین تنوع و كثرت آن پدید آورد. در این هنر گرچه عناصر هنرهای دیگر كشورها و هنر رومی به چشم می خورد، اما هویت مستقل آن حفظ شده است. از این روست كه می توان انسجام و همگونی آشكاری را در تمامی آثار این دوره مشاهده كرد.
ساسانیان بر خلاف هخامنشیان هنری پراكنده و متنوع داشتند و سراسر نیمه غربی و جنوب غربی ایران نمایشگاهی از هنر ساسانی است كه در مثلثی به راسهای داراب، سلماس و مداین و حتی بسیار فراتر قرار دارد.
كاخهای سلطنتی، كوشكهای بین راهی، آتشكده ها، آتشگاههای بیشمار، سنگ نگاره ها، شهرهای مجهز به برج و بارو و راههای بسیار با پلهای باشكوه، موزاییك كاری، بافندگی، گچكاری، گنبد سازی، موسیقی، نقاشی، طلاكاری و آهنگری، حكاكی بر سنگهای قیمتی، خراطی، نجاری و دهها هنر دیگر در این دوره به كمال خود رسیدند.
در کتاب مینوی خرد که در دوره ساسانی تدوین شده است آمده خردی که با آن نیکی نیست آن را خرد نباید شمرد و هنری که خرد با آن نیست، ان را هنر نباید شمرد.
پیه سوز سفالی – شوش – موزه ملی ایران
در این دوره برای تزئینات كاخ ها و ابنیه ها از عوامل مختلفی چون موزائیك كاری، نقاشی روی دیوار، گچ بری و نقش برجسته استفاده می شد. در دورااورپوس و شوش دو اثر نقاشی ساسانی به یادگار مانده است. هنرمندان آن روزگار دیوارهای آجری و سنگی را با لایه ای از گچ می پوشاندند و آنها را تزئین می كردند. در بعضی مواقع نیز هنرمندان از قطعات گچ بری شده قاب می ساختند و به تعداد زیاد، قطعاتی شبیه هم به وجود می آوردند.
تزیینات گچی ناپایدار هستند و آثار زیادی تا به امروز نمانده است. با گذشت زمان، آثار گچی مرتبا تعمیر می شدند. گچبریهای کاخ شاپور در بیشاپور، در قرون اولیه اسلامی نیز تعمیر شده است. یکی از آثار با ارزش گچی ساسانی از چال طرخان ری به دست آمده و در موزه فیلادلفیا نگه داری می شود که در آن پیروز شاه ساسانی در حال شکار به تصویر درآمده است. اکثر صحنه های گچبری شده ساسانی در قابی مربع شکل با حاشیه طرحهای هندسی قرار دارند.
حجاری تزیینی سنگ – تاق بستان
رنگ ستونها همچنان باقی است
نقش برجسته
نقش برجسته، یکی از شاخص های هنری این دوره به حساب می آید. در ایران نزدیک به پنجاه نقش برجسته از دولت ساسانی به یادگار مانده است. نسبت به گذشتگان، آنچه در مورد نقش برجسته ساسانی تازگی دارد، بزرگی، وسعت و همچنین تعداد زیاد آنها است. بیشتر نقوش دارای مفهوم یکسانی هستند، یا شاه در حال گرفتن نشان فر ایزدی از یک کاراکتر ربانی است و یا پیروزی او بر دشمنش را نشان می دهند.
هنر سنگ نگاره که در انحصار شاهان بود را نمی توان با هنر سفال مقایسه کرد که در اختیار عموم مردم بود. هنرمند سنگ نگار پس از تمرین زیاد و به دست آوردن مهارت، سالها بی کار می نشست تا شاهی به فکر ساخت سنگ نگاره بیفتد. سوال این است که جایگاه این هنرمند چه بوده که به محض اراده شاهنشاه، او را فرامی خواندند و کارش را شروع می کرد. بی شک او بر سنگهای مختلفی تمرین حجاری کرده است، اما چرا ما هیچ اثری از این تمرینها را نیافته ایم.
سنگ نگاره هرمز دوم در نقش رستم
زرگری ، حکاکی و مجسمه سازی
زرگری و حکاکی بر سنگهای گران بها را می توان یک هنر تجملی ساسانی در نظر گرفت. بلندپایگان که از ترس خشم شاهان، امکان سنگ نگاری و تندیس سازی را نداشتند، با این هنر خودنمایی می کردند. مرد معمولی که دسترسی کمتری به طلا داشتند، از پیکرک های کوچکی از جنس سنگ یا استخوان استفاده می کردند. آثار چوبی این دوره به دست ما نرسهره اند زیرا همگی شکسته یا تجزیه شده اند. اما می توان حدس زد که راحت ترین راه برای ساخت لوازم روزمره زندگی استفاده از چوب بوده است. در کنار چوب، از استخوان نیز استفاده می کردند.
مهره استخوانی – شوش - موزه ملی ایران
نقره و آلیاژ کاری
در دوره ساسانی، برای ساخت ظرف نقره زراندود تکنیکهای پیشرفته ای استفاده می شد که خیلی دیرتر رومیان آنها را یاد گرفتند. تکنیک دو پوسته، جوش دادن یک قطعه طلا بر سطح نقره، کشیدن پوسته نازک نقره بر قسمتهای برجسته ظرف و استفاده از ریخته گری در ظروف ساسانی به چشم می خورد. نقوش ظرفها معمولا درباری اند و صحنه شکار و بزم شاهی را نشان می دهند. این ظرف ها احتمالا هدایای شاهان به بلندپایگان و سفیر های خارجی بود و باستان شناسان آنها را در مناطق مختلفی از شرق روسیه تا اروپای مرکزی یافته اند. تقریبا همه آنها در غرب امپراتوری ساسانی یافت شده اند.
از آلیاژهای مختلف، مجسمه های کوچک و سایر قطعات تزیینی می ساختند. طلا نیز همچون همیشه در ساخت لوازم تزیینی وزیور آلات استفاده می شد.
بشقاب نقره با نقش طاوس-سده سوم میلادی ساسانی- موزه رضا عباسی
ساسانیان به پیروی از سبک سفال دوره اشکانی، سفالها را با لعاب می ساختند. رنگ لعابها بیشتر سبز و آبی فیروزه ای بود. از تکنیک تراشیدن نقوش در ظروف بدون لعاب استفاده می کردند. روش استفاده از لعاب را رومیان نیز فرا گرفتند و بسیار گسترده از آن استفاده می کردند. از سنگ شیشه نیز ظروف مختلفی ساخته می شدند. دسترسی به شیشه نسبت به سفال سخت تر بود و شکنندگی آن باعث می شد تا ظروف شیشه ای استفاده کمتری نسبت به ظروف سفالی داشته باشند. اجناس شیشه ای در تزیینات استفاده می شدند و ظرف شیشه ای یک ظرف لوکس به حساب می آمد.
گردنبند شیشه ای- ساسانی- موزه ایران باستان
به احتمال قوی خوردن غذا با استفاده از قاشق و چنگال همه گیر نشده بود. از آثاری که سیاحان غربی به جای گذاشته اند می دانیم حتی تا دوره قاجار نیز مردم کوچه و خیابان در یک ظرف مشترک و با استفاده از انگشتان خود غذا می خوردند. به هر حال چندین مدل قاشق و چنگال ساخته شده از فلز یا صدف، از دوره ساسانی در حفاری های باستان شناسی به دست آمده است.
در دوره ساسانی مهر استفاده گسترده ای در تجارت داشت. بسته های تجاری مهر و موم می شدند. علاوه بر اینکه در امور سیاسی، هر کدام از سران مهر مخصوص خود را داشتند، بازرگانان نیز از مهر استفاده می کردند تا اموال خود را انتقال دهند. کپی برداری از مهرهای استامپی سنگی تقریبا غیر ممکن است. تعداد زیادی از مهرهای ساسانی در موزه های مختلف جمع آوری شده اند. در چهار محل تخت سلیمان، قصر ابونصر، آق تپه و دوین انبارهایی از مهرهای ساسانی به دست آمده است.
طرحها وكیفیت بافته های دوره ساسانی باعث شهرت آنها در زمان خود شده بود. طرح بافته ها شامل طرحهای هندسی، اشكال جانوران، پرندگان، گل و گیاهان بومی و موجودات اسطوره ای بوده كه پیش از این دوره هم در آثار هنری استفاده می شد و در بافته های دوره اسلامی نیز مشاهده می شوند.
قطعه ای از ابریشم دوره ساسانی- موزه ارمیتاژ
این صنعت در دوره ساسانی پیشرفت قابل توجهی داشت.از روی بافته های به دست آمده می توان نتیجه گرفت كه دستگاههای بافت این دوره حداقل چهار گورد برای بافت جناغی و چهار گورد دیگر برای ایجاد طرح داشته اند. یافته های محوطه باستانی صداحیه وجود دستگاههای چند تاركش و چله كش را اثبات می كند.
پارچه از سده 8-9 میلادی با نقش خروس- موزه واتیکان
عرض بافته های چینی در این دوره 50 سانتیمتر بود ولی ساسانیان می توان ستند پارچه های با عرض 85 سانتیمتر را ببافند. آنطور كه سنگ نگاره های ساسانی مخصوصا تاق بستان نشان می دهند، پارچه های آن زمان آنقدر مرغوب بوده اند كه در حین فعالیت چین نمی خورده اند و صاف می ایستادند.
جل اسب با نقش اسب-پشم و كتان-سده 6و7 میلادی- محل نگهداری: موزه Abegg foundalio
تاق بستان، نقاشی های دیواری محوطه افراسیاب و سنگ نگاره های مختلف مراجع معتبری برای بررسی طرحهای لباسهای ساسانی هستند. تكه پاره های مختلفی هم از پارچه های ساسانی در مناطق مختلف باستانی به دست آمده است. به گزارش منابع سریانی یكی از اسرای رومی به نام پوزی كه در بافندگی پارچه های ابریشمی مهارت داشت به دستور شاپور در بیشاپور مستقر شد و یك كارگاه تولید پارچه راه انداخت و تکنیکهای تولید ابریشم را به ایرانیان یاد داد.
پارچه ابریشمی از سده 8-9 میلادی با نقش شیران متقابل –محل بافت شرق ایران- محل نگهداری: موزه لورن در نانسی
